Vəsə
˝Qabusnomə˝ iyən tolışə tərcumə məktəbədə çe əy qətə vırə
Dınyo fərhənqə xəzinə dılədə çı ˝Qabusnomə˝ (bə əvi ˝Pandnomə˝ən votedən) məxsusi vırə hesteşe. Yonzəminə sasori orəxədə,həniyən rosti bıvotəmon,1082/1083-nə sori, bə voteyonro Unsur əl-Məali Keykavus ibn İsqəndəri bə ğələm sə ım molyətinə kitob farsəzıvonə nəsri nubəynəye. İ qılə ım nubeynəən vəs kardışe ki,ənıvışti ğəzinə Unsur əl-Məali Keykavusi nom bə dınyo ədəbiyoti korifeyon navonə reçədə bastə bıbu.
Çe əy həxədə tosə çe əmə rujon hiç qılə rımuz rəsə ni.Mande kitobi handəsə oj-ojko çiyedə ki, Keykavus qıləy universalə basəvodə şəxs,elməqıvur (vunderkind-red.) bıesə bə ziyodə, həmən yolə əyan, alim, şair, canqavər, tovığ bıə. Əv çe əmə Kaspi dıyo cənubə-ğərbə sahilonədə, İroni ısətnə Qiloni vilayətədə jimon kardəşe. Bə vırədə ki, binim ğədimiku tolışon de qiləkon bə i co jiyedən. Məvuji bə ım səbine ki, əməhoy çı Unsur əl-Məali bə ıştə zoə doə nəsihəton, məsləhəton, pandon handeəsə jıqo zınedəmon ki, ımonımon i bəjənən kəynəsə, koncosə,çe kikusə məsəmone, handəmone. Çumçıko həmonə nəsihətə sıxanon veyni ironəzıvonə millət ğəzinə çe əmənən milli əxlağə kodeksi bınədə mandedə.
Keykavusi ıştə əsərış, əlbəttə, bə farsə zıvon nıvıştəşe, binim çe ə devri ədəbi zıvon bıe. Mande ˝Qabusnomə˝ ənıvışti bə çımı peədə nom kəşə qevmon har qılə aid karde qasbuən xəto əbıni.
Unsur əl-Məali ıştə devri basəvodinə ruşinfami ğəzinə həmən bə antikə alimon iyən filosofon əsəron vey çok bələd bıə, əvonış dərk kardə.˝Qabusnomə˝də çı Əflatuni, Sokrati, Aristoteli, Hippokrati, Haleniku rə-rə dəvardə sitaton ımi sof sıbut kardən.
X–XII sasoronədə mısılmonə renessansi səkıştədə bə məydon beşə ˝Qabusnomə˝ fayədə didaktikə əsəron, pandnomon ofəyero bə Avropa məmləkəton çand-çand sa soron lazim bıən. Məsələn, çı Fransua Rable bə Fransa cəmiyəti ğoymə zırinqə dənoə ˝Qarqantua de Pantaqruel˝nomədə kitob dey 1564-nə sori, İnqiltərədə çı lord Çesterfildi ˝Bə zoə nomə˝ kitobi isə əncəx 1774-nə sori bə ruşnə beşeş zınəy.
Qilonədə yol bıə Unsur əl-Məali Keykavusi bənəy insoni ıştən qur-qurinə, qıvoninə qıləy umrış dəvuniyə, binim de şoğinə hadison,de şoy-voyinə ğələbon, de dəboxtə səkışton, de qonə dumoton xırç pur bıə.Bə sə omə ğəziyonku, eqıniyə qulonku bə nav omə səkışton, ıştə jimoniku sə dərson, ıştə zıneyonku, vindəyonku, məsəyonku idrak kardə mətləbon bo ıştə soni nışonə noesə həniən fər çiç bəzıne bıe? Yəne ˝Qabusnomə˝ qıləy pıə bə ıştə zoə doə pandon timsalədə onoə bıə.
Unsur əl-Məali cəmi 44 fəsliku ibarət bıə ım kitobi sıftənə 2 fəsl bə vaxti ədəbi dəsturon əsosən bə Xıdo-Peyğəmbəri həsr kardəşe. Əmandə fəslonədə ısətboy muəllifi bə jimoni har tərəfi nəzər səğandəşe. Muəllif kitobədə de aforizmon, pritçon, kırtə tarıxə iyən məişətə hekoyon vasitə odəmi pand qətey, ləyağətin, şərəfin, mədəni beyro, kom mijon bə dast vardey, çiçonku diəro mandey, ıştə coni şuş iyən xəş oqətey, bə deşmenon bac oməy, dust qətey, sənət-peşə səçın kardey, kaştevonəti kardey, vətəni hovoz kardey çəmon həxədə mıdrikə mətləbon iyən nığılə hıkməton bə əhandon edaştedə.
Sovoy ımon kitobədə bə nucumi (astronomiya – red.), poeziya, musiği dair şoğinə pandon, hətta podoşo fayədə məmləkəti çoknəy de ədoləti idarə karde barədə pandon vırə qətəşone.
De i yəndı hiç suluk nıkardə Xeyr iyən Şəri damədə canq kardə ım dınyoədə çe vicdoninə, şərəfinə, xəymandə insoni vırə kom coye? Diyə bıkə, bə ım parsi vədə mandə cəvob çı ˝Qabusnoməku˝ bənəy sıə cızi dəvardə.
Çı hıkməton mırvari mislədə ım əsər bə sivilə dınyo zıvonon veyni peqordoniyə bıə. Bə tolışə milləti ruhi anə nez mandə ım pandnomə xəyli diən bıbo, ısət iminə bəjəne ki, bə çe əmə zıvon peqordoniyə bıedə.
Bə ım koədə çe əmə tərəfo 3 qılə səvon oko doə bıə:
1) Səid Nəfisi 1312 şəmsiədə (1933/1934-nə miladi) Tehronədə bə farsi bekardə variant;
2) Yevqeni Bertelsi 1958-nə sori Moskvadə bə urusi bekardə variant;
3) Rəhim Sultanovi 1989-nə sori Bokuədə bə tırki bekardə variant.
Vırəş omə, bıdə bə tolışi peqordoiyə bıə ˝Qabusnomə˝ kitobi umumən tolışə tərcumə məktəbədə qətə vırə həxədəən bə əhandon nəzər i-dı qılə sıxan edaştom.
Hələ dəvardə əsri 30-nə soronədə, sovetə hukməti cər kəşə ˝bə rəğ-rişə oqardey siyasəti˝ çərçivədə çe əmə tərcumə məktəbi qofe bınədə mandə Z.Əhmədzodə, M.Nəsirli, Ş.Mursəlov, İ.Abdullayev,Ə.R.Mahmudov,Ş.Təğizodə, çe əmə həniən ço hınəmandə merdon tərəfo çı dınyo ədəbiyoti kali klassikə əsəron bə tolışi peqordınə bıəbin.
Çe əvon reçədə Daniel Defo ˝Robinzon Kruzo heyrətinə jimon iyən çe əy macəron˝,tərcuməəkə Ə. R. Mahmudov (Boku1935); C.Svift. “Qulliver liliputon məholədə˝, tərcuməəkə Ş.Mursəlov (Boku1935); Suleyman Sani Axundovi ˝Siyo kinəli˝,
tərcuməəkə İ.Abdullayev (Boku1935); Mir Cəlali ˝Bəyjibə odəm˝(roman), tərcuməəkə Ş.Təğizodə (Boku1937);
L.Andreyevi ˝Petkə qıyədə˝, tərcuməəkə Ş.Təğizodə;
M. F. Axundzodə ˝Çı nəbotati həkim musyo Jordani de caduəkə dərvişi Məstəli şahi nəğıl˝, 4 pardəynə komediyə,
tərcuməəkə Şeyub Mursəlov (Boku 1937); A. Çexovi ˝Kaştənqə˝, tərcuməəkə Ş.Təğizadə (Boku1937); Cek Londoni ˝Kişi həxədə hikoyə˝,tərcuməəkə İ. Abdullayev (Boku 1936), həniən co kitobon nomə bəbe qəte.
