Старажытныя вераванні славян
Перыяд станаўлення Рускай дзяржаўнасці і падзеі папярэднія гэтаму з'яўляюцца аднымі з найменш вывучанымі старонкамі гісторыі. Пісьмовыя крыніцы, якія апавядаюць пра тыя часы, прадстаўленыя вельмі бедна, у асноўным, у выкладзе Візантыйская летапісцаў, якія апісвалі падзеі, часам, тэндэнцыйна і супярэчліва. Вядома, візантыйцаў займалі славяне, галоўным чынам, як неспакойныя, ваяўнічыя суседзі і яны не асабліва цікавіліся іх культурай, побытам і норавамі. Таму для вывучэння гісторыі Старажытнай Русі і паганства, як яе неад'емнай часткі, выкарыстоўваліся, у асноўным, археалагічныя і этнаграфічныя даследаванні.
Паганства прайшло складаны шматвяковы шлях ад архаічных, прымітыўных вераванняў старажытнага чалавека да дзяржаўнай «княжацкай» рэлігіі Кіеўскай Русі да 9 стагоддзю. Да гэтага часу паганства ўзбагацілася складанымі абрадамі (можна вылучыць абрад пахавання, у якім сканцэнтраваліся многія прадстаўлення язычнікаў пра свет), выразнай іерархіяй бажаствоў (стварэнне пантэона) і мела вялікі ўплыў на культуру і побыт старажытных славян.
Паганства прыцягвае да сябе любога дапытлівага чалавека не толькі таямнічымі, часам незразумелымі абрадамі, не толькі забытымі, які адышоў у стагоддзя і вынятай з нетраў зямлі, помнікамі культуры, але і пахам старажытнага лесу, бязмежнымі рачнымі далінамі, мужнасцю старажытных паляўнічых і першапраходцаў. Менавіта паганства дапамагала старажытнаму чалавеку супрацьстаяць невядомай і варожай стыхіі, робячы свет бліжэй і больш зразумела.
Этнаграфічныя даследаванні паказваюць дзіўную жывучасць многіх уяўленняў аб свеце, якія славяне перанеслі нават у хрысціянства. Здзіўляе этнографаў і народная памяць: у некаторых паданнях згадваюцца нават вымерлыя волаты – маманты «пачвары хоботистые».
Пасля прыняцця хрысціянства на Русі паганства стала падвяргацца ганенням, але не так проста аказалася вытруціць з душы народа вераванні, якія складваліся стагоддзямі. Хрысціянізацыя Русі працягвалася некалькі стагоддзяў, у выніку рускае праваслаўе, па меншай меры ў народным уяўленні, ператварылася ў сімбіёз Візантыйскага хрысціянства і Славянскага паганства. Многія хрысціянскія святы сыходзяць сваімі каранямі ў паганства. Напрыклад, дзень святых Барыса і Глеба (2 траўня) супадаў з паганскім святам першых парасткаў.
Паганства Усходніх Славянаў – велізарны культурны пласт, які ўяўляе цікавасць для гісторыкаў, этнографаў і мастацтвазнаўцаў. Цяжка пераацаніць яго ўплыў на далейшы лёс Рускай дзяржавы.
У цяперашні час у славянскіх рэспубліках былога СССР доля славян складае ад 85% да 98%. Аднак такое становішча склалася адносна нядаўна. На світанку нашай эры толькі паўночны захад Украіны ўваходзіў у арэал рассялення старажытных славян. Па меры асваення новых земляў, продкі рускіх, украінцаў і беларусаў змешваліся з мясцовымі народамі, убіраючы ў сябе іх культуру і звычаі. Таму асабліва важна ўлічваць вялікую ролю неславянскіх народаў у станаўленні Старажытнарускай дзяржавы.
«Паганства», як вядома, – вельмі нявызначаны тэрмін, які ўзнік у царкоўным асяроддзі для абазначэння ўсяго нехрысціянскага, дахрысціянскага. Гэтым тэрмінам павінны былі пакрывацца самыя разнастайныя і рознага гістарычнага ўзроўню рэлігійныя праявы: і міфы антычнага свету, і ўяўленні першабытных плямёнаў, і дахрысціянскія вераванні славян, фінаў, германцаў, кельтаў або домусульманская рэлігія татар.
Славяна-рускую частку агульначалавечага паганскага масіва нельга разумець як адасоблены, незалежны і толькі славянам уласцівы, варыянт першабытных рэлігійных уяўленняў. Вычляненне славяна-рускага адбываецца толькі па этнаграфічнаму, лакальнаму прынцыпу, а не па якіх-небудзь спецыфічным рысах.
Галоўным, вызначальным матэрыялам для вывучэння паганства з'яўляецца этнаграфічны: абрады, карагоды, песні, замовы і заклінанні, дзіцячыя гульні, чароўныя казкі, якія захавалі фрагменты старажытнай міфалогіі і эпасу; важны сімвалічны арнамент вышыўкі і разьбы па дрэве. Этнаграфічныя матэрыялы – скарбніца шматвяковай народнай мудрасці, архіў гісторыі пазнання свету і прыродных з'яў чалавецтвам.
Супастаўляючы фальклорныя дадзеныя з надзейнымі храналагічнымі арыенцірамі, наяўнымі ў распараджэнні археалогіі (пачатак земляробства, пачатак ліцця металу, з'яўленне жалеза, час пабудовы першых ўмацаванняў і т. П.), Можна ўлавіць дынаміку язычніцкіх уяўленняў, выявіць стадыі і фазы іх развіцця.
Можна вылучыць наступныя стадыі язычніцкіх уяўленняў:
1. Культ «ўпіраў (вампіраў) і берагінь» – адухаўляе ўсю прыроду і деливший духаў на варожых і добразычлівых.
2. Культ земляробчых нябесных бостваў «Роду і парадзіх». Гістарычна дзве Парадзіхі папярэднічаюць Роду; гэта былі багіні пладавітасці ўсяго жывога, якія сталі ў далейшым матрыярхальных багінямі аграрнага урадлівасці.
3. Культ Пяруна, які з'яўляўся ў старажытнасці богам навальніцы, маланак і грому, а ў далейшым які стаў бажаством вайны і заступнікам воінаў і князёў. Пры стварэнні дзяржавы Кіеўскай Русі Пярун стаў першым, галоўным бажаством ў княжацка-дзяржаўным кульце 10 ст.
